ძველი რომის ისტორია/რომის დაარსება
რომის დაარსების შესახებ არაერთი ლეგენდაა ჩვენთვის ცნობილი, მიუხედავად ამისა მისი დაარსების ბევრი საკითხი მაინც გამოცანად რჩება. რომი მდებარეობს ტიბროსის ნაპირებზე, შვიდ ბორცვზე, ლაციუმის დაბლობში. ეს ადგილი არასდროს გამოირჩეოდა ჯანსაღი ჰავით,ვინაიდან ტიბროსის ყოველწლიური ადიდების შედეგად მიმდებარე ველები იტბორებოდა და ჭაობდებოდა, რაც სხვადასხვა დაავადების გავრცელებას უწყობდა ხელს. ამრიგად ეს ადგილი არ იყო იდეალური ანტიკური მეგაპოლისისთვის, მაგრამ მიუხედავად ამ ნაკლისა აქ დაარსდა მსოფლიოში ერთ-ერთი ადრეული ზესახელმწიფოს დედაქალაქი.
ლეგენდები
[რედაქტირება]
ყველაზე გავრცელებული ლეგენდის თანახმად, ტროას დაცემის შემდეგ გმირმა ენეოსმა და მისმა ახლობლებმა ბერძნებისგან თავი გაქცევით დააღწიეს. ისინი დასხდნენ გემზე და გასცურეს ბედის საძიებლად ეტრურიისკენ. ჯერ მაკედონიაში გაჩერდნენ, შემდეგ სიცილიაში და ბოლოს დაბინავდნენ ლავრენტიუმში. მათ კონფლიქტი მოუვიდად ადგილობრივ მეფე ლათინუსთან. ზოგი ვერსიით ენეოსმა დაამარცხა ლათინუსი და ისინი დანათესავდნენ. ისიც ცნობილია, რომ ბრძოლის დაწყებამდე ლათინუსმა გამოჰკითხა ჩამოსულებს, ვინ იყვნენ და საიდან მოვიდნენ ისინი. ყველაფრის გარკვევის შემდეგ,ლათინუსმა გადაწყვიტა მათთან დამეგობრება და თავისი ქალიშვილი მიათხოვა ენეოსს. ამის შემდეგ ტროადანწამოსულებმა დაარსეს ქალაქი, რომელსაც ენეოსის ცოლის საპატივცემლოდ ლავინიუმი დაარქვეს. მალე ენეოსს შეეძინა ვაჟი ასკანიუსი.
ლათინუსი მალე დაიღუპა რუტულების მეფე ტურნუსთან ბრძოლაში, რის შემდეგაც დამარცხებულმა რუტულებმა დახმარება ეტრუსკების ქალაქ ცერეს მეფეს სთხოვეს. ეტრუსკებს აღელვებდათ ახალი სახელმწიფოს შექმნა და მიიჩნევდნენ მას თავისი უსაფრთოებისთვის სახიფათოდ, ამიტომ დათანხმდნენ კავშირზე. ენეოსმა იგრძნო რა განსაცდელი,თავისი ერი აბორიგენებთან გააერთიანა და ორივე ერს უწოდა ლათინები. ლათინების და ეტრუსკების ბრძოლაში ლათინებმა გაიმარჯვეს, ხოლო ენეოსი დაიღუპა. იგი დაკრძალეს მდინარე ნუმიკთან.
ენეოსის გარდაცვალებისას ასკანიუსი ჯერ კიდევ მცირეწლოვანი იყო. ლავინიუმს კი მისი დედა (ზოგი ვერსიით კი დედინაცვალი) ლავინია მართავდა. როდესაც ასკანიუსი გაიზარდა, გადაწყვიტა დაეტოვებინა აყვავებული ლავინიუმი ლავინიასთვის და თვითონ ალბანეთის ქედის ძირში ქალაქი ალბა-ლონგა დააარსა. ასკანიუსის სიკვდილის შემდეგ გამეფდა მისი ვაჟი სილვიუსი.
სილვუსის ჩამომავლები იყვნენ ალბა-ლონგას მეფე ნუმიტორი და მისი ძმა ამულიუსი. ამულიუსმა ხელში ჩაიგდო ძმის ტახტი და რათა მის ძმისშვილს რეა სილვიას არ ჰყოლოდა შვილები, დანიშნა იგი ქალღმერთ ვესტას ქურუმად. რამდენიმე ხნის შემდეგ გაირკვა, რომ იგი ფეხმძიმედ იყო. ეს ვესტას ქურუმების წესის უხეში დარღვევა იყო. ამისთვის ქალი დაამწყვდიეს და მასთან არავის უშვებდნენ.
მცირე დროის შემდეგ გაირკვა, რომ რეა სილვია ორსულადაა, მან ბავშვის მამად მარსი გამოაცხადა. ქურუმი რეა დაატყვევეს, ხოლო მეფის ბრძანებით ახალშობილი ბავშვები მდინარეში უნდა გადაეგდოთ. ტიბროსი ამ დროს ადიდებული იყო და ვისაც ნაბრძანები ჰქონდა ბავშვების დახჩობა, დატოვა ისინი ადიდებული მდინარის პირას. ლეგენდის თანახმად აქ ბავშვები იპოვა ძუ მგელმა და გამოკვება ისინი თავისი რძით. შემდეგ ეს ბავშვები იპოვა მწყემსმა ფაუსტულმა და თავის ცოლს ლარენციას გადასცა ისინი აღსაზრდელად
რომულუსი და რემუსი ძლიერი და ლამაზი ბიჭები იყვნენ. მათ გარშემო იკრიბებოდნენ ახალგაზრდა მწყემსები და მონადირეები. ლუპერკალიუმის დღესასწაულზე ყაჩაღებმა მოიტაცეს რემუსი და ამულეუსთან მიიყვანეს და დაადანაშაულეს ნუმიტორის მიწებიდან საქონლის მოპარვაში. ამ ბრალდებით იგი ნუმიტორს გაუგზავნეს დასასჯელად. ამ ვითარებაში ფაუსტულმა გაუმხილა რომულუსს მისი და რემუსის პოვნის ამბავი, იგი უკვე მანამდეც ეჭვობდა რომ ზრდის მეფის ჩამომავლებს.
რომულუსმა მოაწყო მეფე ამულეუსის მკვლელობა და ღიად შეეგება ნუმიტორს. ალბა–ლონგაში ძალაუფლების ხელში ჩაგდების შემდეგ, ძმებმა არ მოისურვეს ქალაქში დარჩენა და დამოუკიდებლად ქალაქის დაარსება განიზრახეს. ამ ნაბიჯისკენ მათ იმ ფაქტმაც უბიძგა, რომ მათ გარშემო შეკრებილ გაქცეულ მონებთან ქალაქის მოქალაქეებს ურთიერთობის სურვილი არ ჰქონდათ. ძმებს ჯერ კიდევ დაწყებული არ ჰქონდათ ქალაქის მშენებლობა, რომ ადგილის შერჩევის გამო წაიჩხუბეს. რომულუსმა პალატინის ბორცვი აარჩია, ხოლო რემუსს სურდა ქალაქის რემორიასთან დაარსება. ძმებმა გადაწყვიტეს ფრინველებზე მკითხაობით გადაეწყვიტათ ეს საკითხი, რომულუსის მხრიდან ექვსი ძერა გამოფრინდა ხოლო რემუსის მხრიდან ორჯერ მეტი. ზოგი ამბობს, რომ რომულუსმა მოიტყუა და რემუსი რომ მივიდა ფრინველები მხოლოდ მაშინ გამოფრინდნენ.
რემუსი ამის გამო ძალიან გაბრაზდა და როდესაც რომულუსმა კედლის გარშემო თხრილის თხრა დაიწყო, რემუსი მას დასცინოდა და საქმეს უფუჭებდა. ერთხელაც გადაახტა თხრილს და მკვდარი დაეცა. ეს მკვლელობა ზოგის თქმით რომულუსს ბრალდება, ზოგის თქმით - რომულუსის მეგობარ ცელერუსს.
რემუსის დაკრძალვის შემდეგ რომულუსმა დაასრულა ქალაქის მშენებლობა. მან ერუტრიიდან მოიწვია ქურუმები ქალაქის საკურთხევლად. გავრცელებული აზრის მიხედვით რომი დაარსდა მაისის კალენდებამდე 11 დღით ადრე, მეექვსე ოლიმპიადიდან მესამე წელს (ძვ. წ. 753 წლის 21 აპრილი).
ზემოთ მოთხრობილი ლეგენდა რომაელ ისტორიკოსს ტიტუს ლივიუსს აქვს გადმოცემული. იგი წერს რომ ვინაიდან ეს მოვლენები ძალიან დიდი ხნით ადრე მოხდა, მას არ შეუძლია მათ სანდოობაზე საუბარი. მან მხოლოდ თავი მოუყარა გავრცელებულ ლეგენდას. პლუტარქე რომულუსის ბიოგრაფიაში წერს კიდევ სხვა ლეგენდებზეც. მათ საერთო ის აქვთ, რომ რომი ტროადან ჩამოსულმა ხალხმა, ან მათმა ჩამომავლებმა დაარსეს.
ერთერთი ლეგენდის მიხედვით ტროადან ჩამოსულები შემთხვევით აღმოჩდნენ ლაციუმის ნაპირებთან. ქალები მგზავრობას ცუდად იტანდნენ, ამიტომ კაცების არყოფნაში ვინმე რომას შეგულიანებით გადაწვეს გემები. როდესაც კაცები დაბრუნდნენ, ჯერ განრისხდნენ, შემდეგ კი მოუწიათ ამ ადგილას დასახლება. ახალ ქალაქში ტროელებს საქმეები კარგად წაუვიდათ, და ამიტომ ქალაქს უწოდეს რომი, რომას საპატივცემლოდ.
სხვა ლეგენდით კი სახელი რომს დაარქვა რომამ, ენეოსის ცოლმა. კიდევ ერთი ვერსიით რომი დააარსა რომანუსმა, ოდისევსის ვაჟმა.
რომულუსის წარმოშვებაზეც ალტერნატიულ ვერსიას გვთავაზობს პლუტარქე, ერთერთი ლეგენდის თანახმად რომულუსი ენეოსის ვაჟი იყო და ის და რემუსი მცირეწლოვანები იყვნენ როდესაც იტალიაში მოხვდნენ. სხვა ლეგენდით კი რომულუსი რომას ვაჟია, ვინც გადაწვა გემები. პლუტარქეს კიდევ სხვა ვერსიებიც აქვს მოყვანილი, მაგრამ ეს ალბათ არაა რომის დაარსების შესახებ არსებული ლეგენდების სრული ჩამონათვალი.
თანამედროვე ისტორიკოსების მოსაზრებები
[რედაქტირება]თანამედროვე ისტორიკოსები ეჭვით უყურებენ რომის დაარსების შესახებ ლეგენდებს. ისინი ამ ლეგენდებს მხოლოდ ერთ რამეში ეთანხმებიან, ქალაქი არ წარმოშობილა სპონტანურად, ბუნებრივი დასახლების შედეგად. ამის ერთ-ერთი მიზეზი ცუდი ჰავაა. თეოდორ მომზენი მიიჩნევს, რომ რომი თავის წარმოშობაში უნდა უმადლოდეს სტრატეგიულ განლაგებას. ტიბროსი იყო ლათინებისა და ეტრუსკებს შორის ბუნებრივი საზღვარი, და რომი, რომელიც თავდაპირველად პალატინის ბორცვზე ციხესიმაგრეს წარმოადგენდა, ასრულებდა ავანპოსტის ფუნქციებს. იგი ასევე მდებარეობდა ლათინების სავაჭრო გზების გზაჯვარედინზე, რამაც უზრუნველყო მისი მნიშვნელობა ვაჭრობაში. კიდევ ერთი, იგი მოხერხებული პორტი იყო, როგორც საზღვაო გემებისთვის, ასევე მდინარეზე მოცურავე ნავებისთვის. ამრიგად ვისაც არ უნდა დაეარსებინა რომი, იგი დაარსეს როგორც თავდაცვის და სავაჭრო პუნქტი.
მომზენის მიხედვით1 რომის პირველი მოსახლეები სამი ტომის წარმომადგნლები იყვნენ, ორნი აქედან რამნები და ლუცერები ლათინური წარმოშვების იყვნენ, ხოლო ტიციები კი საბინები იყვნენ. ასეთი კავშირის სასარგებლოდ მეტყველებს ლეგენდა რომის დაარსების შესახებ, სადაც ნათქვამია, რომ რომაელთა და საბინთა ომის2 შედეგად საბინები გადმოსახლდნენ რომში და შეიქმნა სამი ტრიბი, ორი ლათინური მესამე კი საბინური. იმავეს ადასტურებს ლინგვისტური ანალიზიც, ლათინურ ენაში გაყოფა და ნაწილი არის tribuere (გასამება) და tribus (მესამედი).
მიუხედავად ცუდი ჰავისა, რომმა საკმაოდ მოკლე ხანში მიაღწია ლაციუმში დომინირებას. ალბათ ეს იმიტომ მოხდა, რომ ლათინები უმეტესად მიწათმოქმედებით იყვნენ დაკავებული და გაუმაგრებელ დასახლებებში ცხოვრობდნენ, ხოლო ადრეული რომაელები კი გამაგრებული სავაჭრო ქალაქის მოქალაქეები გახდნენ. შესაძლოა ლეგენდა იმაშიც მართალია, რომ ქალაქში ბევრი თავგადასავლების მაძიებლები ჩამოდიოდნენ და სახლდებოდნენ. მომზენი რომაელებისა და დანარჩენი ლათინების ურთიერთდამოკიდებულებას ქალაქელებისა და სოფლელების დამოკიდებულებას ადარებს. ვაჭრობის ხარჯზე რომი სწრაფად მდიდრდებოდა და იზრდებოდა.
რომი თავდაპირველად, როგორც ავღნიშნეთ, პალატინის ბორცვზე აშენდა. მისი გალავანი ჯერ კიდევ პუბლიუს კორნელიუს ტაციტუსის დროს ჩანდა. პალატინზე იყო რომაელთა სიწმინდეები და იგი იყო საზოგადოებრივი ცხოვრების ცენტრი. აქ იყო წმინდა ორმო, რომელშიც ახალი მოქალაქეები ინახავდნენ სანოვაგეს და ყრიდნენ თავისთვის ძვირფას მუჭა მიწას (რაც ასევე ეთანხმება ლეგენდას რომის დაარსების შესახებ).
პალატინის ბორცვის გარდა დასახლებული იყო კვირინალის ბორცვიც. უცნობია, თუ რა კავშირები იყო ამ ორ დასახლებას შორის, მაგრამ ასეა თუ ისე, მოხდა მათი შერწყმა, თუმცა კვირინალზე არსებულ კულტებს საკუთარი ქურუმები ჰყავდათ და მათი რელიგიური კულტები არ შერწყმულა. ეს ალბათ მიუთითებს ამ ორი დასახლების მშვიდობიან შერწყმაზე.
რომის დაარსების თარიღის შესახებ
[რედაქტირება]ჯერ კიდევ რომაელები ცდილობდნენ დაედგინად რომის დაარსების თარიღი. მიიჩნეოდა რომ ეს მოხდა ძვ. წ. 758-ძვ. წ. 728 წლების ინტერვალში. რომაელმა ისტორიკოსმა მარკუს ტერენციუს ვარონმა ივარაუდა, რომ ეს იყო ძვ. წ. 753 წელი. ოქტავიან ავგუსტუსის ბრძანებით კი რომაული წელთაღრიცხვა (AVC)3 სწორედ ამ წლიდან დაიწყო. ხოლო კაპიტოლიუმის ფასტებში ეწერა ძვ. წ. 752 წელი. მიუხედავად წლიებში ასეთ უთანხმოებაზე, ყველა ვერსია თანხმდება, რომ ეს მოხდა 21 აპრილს, ქალღმერთ პალესის დღესასწაულზე.
ლეგენდის თანახმად რომის დაარსება მოხდა ტროას დაცემიდან (ძვ. წ. 1182) 437 წლის შემდეგ, ამრიგად არა 753 წელს, არამედ ძვ. წ. 745 წელს. მარკუს ველეიუს პატერცულუსის თანახმად ეს მოხდა მზის დაბნელებამდე ცოტა ხნით ადრე. მოცემულ პერიოდში კი რომიდან ჩანდა მზის დაბნელება ძვ. წ. 745 წლის 25 ივნისს. ვარონის დროს კი ალბათ კონსულთა სიაში ბევრი შეცდომები იყო, რადგან მის მიხედვით პირველი კონსულები 245 avc წელს იყვნენ არჩეულნი.
ანტიკური ავტორების თანახმად რომულუსი ჩაისახა ეგვიპტური თვის ქოიაქის 23 დღეს, მზის სრული დაბნელებისას. ეს მზის დაბნელება მოხდა ძვ. წ. 763 წლის 15 ივნისს და რომში იყო სულ 62% და დაიბადა ტროთის თვის 21 დღეს. იმ წელს ეს თვე 2 მარტს დაიწყო, ამრიგად რეა სილვიას ფეხმძიმობა 281 დღე გაგრძელდა და რომულუსი 23 მარტს დაიბადა. რომი კი დაარსდა ფარმუთის თვის 9 დღეს, ანუ 21 აპრილს.
როდესაც რომულუსმა რომის მშენებლობა დაიწყო, საბერძნეთში მზის დაბნელება მოხდა. ხოლო როდესაც იგი გაქრა, ლეგენდის თანახმად იგი 54 წლის იყო. მაშინ კი რომში სრული მზის დაბნელება იყო. ცნობილია რომ 93% მზის დაბნელება მოხდა ძვ. წ. 709 წლის 17 ივლისს (კვინტილიუსის ნონებში). პლუტარქეს თანახმად რომულუსი მეფობდა 37 წელი, ამრიგად ამ მზის დაბნელებით შეიძლება განისაზღვროს რომულუსის მეფობის წლები 745-709. ეს ეთანხმება კვინტუს ფაბიუს პიქტორის მოსაზრებას, რომელიც წერს, რომ რომი დაარსდა მერვე ოლიმპიადის მეხუთე წელს, ანუ ძვ. წ. 747 წელს.4
არქეოლოგიური მასალები
[რედაქტირება]დებატები რომის დაარსების საკითხზე დღემდე არ წყდება. ზოგი მიიჩნევს ლეგენდარულ ამბებს სიმართლის გადმოცემად, ზოგი კი სკეპტიკურად უყურებს მას. არქეოლოგია საშუალებას გვაძლევს გავერკვიოთ თუ რა და როგორ მოხდა. პალატინის ბორცვის გათხრების შედეგად აღმოჩენილ იქნა უძველესი გალავანი, რომელიც ძვ. წ. VIII საუკუნის შუა პერიოდით თარიღდება. თუმცა არქეოლოგიური მონაცემების თანახმად პალატინზე ჯერ კიდეც ძვ. წ. IX საუკუნეში არსებობდა დასახლება.
იტალიელმა არქეოლოგებმა აღმოაჩინეს რეგია - ნუმა პომპილიუსის მიერ აშენებული სასახლე, დიდი საბანკეტო დარბაზით, რომელიც თარიღდება VIII საუკუნის მეორე ნახევრით. 5
შენიშვნები
[რედაქტირება]- ^ - დასაზუსტებელია მომზენის მიერ გამოყენებული წყაროები. ტიტუს ლივიუსს რამნებზე ლუცერიებზე და ტიციებზე არაფერი არ უწერია.
- ^ - საბინებთან ომის და მათთან კავშირის შესახებ იხილეთ თავი 2 რომის სამეფო.
- ^ - Ab Urbe Condita - ქალაქის დაარსსებიდან.
- ^ - გამოთვლები შესრულებულია Prof. E. J. Bickerman, 1980 და Prof. Aurél Ponori-Thewrewk ბუდაპეშტის პანეტარიუმის ყოფილი დირექტორის მიერ.
- ^ - გათხრებზე
გამოყენებული ლიტერატურა
[რედაქტირება]- ტიტუს ლივიუსი რომის ისტორია ქალაქის დაარსებიდან 1. 1-7
- პლუტარქე რომულუსის ბიოგრაფია 1-2
- მომზენი, თეოდორ რომის დასაბამი